شاخص CiteScore چیست؟ و به چه کاری می آید؟

شاخص CiteScore که منبعد در این مقاله آنرا برای سهولت، «شاخص CS» مینامیم، یک شاخص جدید در بین شاخصهای «تاثیر پژوهشها» یا Research Impact است. شاید برای درک بهتر و نزدیکی به ذهن شما علاقمندان و پژوهشگران گرامی، مناسبترین شاخص مشابه را بتوان Impact Factor یا شاخص «ضریب تاثیر» در نظر گرفت. پس چنانچه شما عزیزان تاکنون به شاخص IF یا ضریب تاثیر، از این دریچه ننگریسته اید، بدانیم که شاخص IF و شاخصهای مشابه آنها که اتفاقاً تعداد آنها کم نبوده و بتدریج نیز در حال افزایش کمّی و کیفی هستند، شاخصهای ارزیابی یا سنجش «تاثیر یا اثرات پژوهشها» نامیده میشوند و کارکرد این شاخصها این است که به اثرات مختلف پژوهش / پژوهشها توجه داشته و این اثرات را از منظرهای مختلفی مورد ارزیابی یا ارزشیابی قرار میدهند.

شاید یکی از کاربردی ترین طبقه بندیهای این شاخصها، طبقه بندی آنها در سطوح مختلف درگیر پژوهش میباشد. به عبارت دیگر، برخی شاخصها در سطح پژوهشگر طبقه بندی میگردند (مانند H- index )، برخی شاخصها در سطح مقاله، برخی در سطح ژورنال، برخی در سطح موسسه (دانشگاه، مرکز تحقیقات یا حتی دپارتمان دانشگاهی و ...) و برخی در سطح کشور و ....
هر چند که ایده سنجش و محاسبه شاخص IF به پروفسور یوجین گارفیلد در دهه 1970 میلادی برمیگردد، لیکن محاسبه گسترده و کاربردی این شاخص به دو دهه بعد از آن یعنی سالهای دهه 1990 برمیگردد. بدیهی است که فنآوری وب و ورود ژورنالهای علمی و به تبع آن، مقالات منتشر شده و استنادات به آنها در فضای رو به رشد وب، امکان محاسبه و حتی تسهیل به روز رسانی این شاخص (و البته سایر شاخصهای تاثیر پژوهش) را ایجاد نمود. بنابراین توسعه کمّی و کیفی اینگونه شاخصها در طول دو دهه اخیر بسرعت در حال گسترش بود.

با توجه به فضای رقابتی بین ناشرین علمی، گسترش کمّی و کیفی ژورنالهای علمی، گسترش استفاده از نرم افزارهای کاربردی در عرصه های نشر علمی دنیا، ظهور پدیده یا نهضت «دسترسی آزاد» یا Open Access در سطح مقالات و بخصوص ژورنالها، ظهور عرصه بین رشته ای جدید از قبیل علم سنجی (Scientometrics) و ...، افزایش تولید اینگونه شاخصها و همچنین افزایش استفاده و بهره برداری از آنها را بدنبال داشت. در این بین، رقابت بین دو غول عرصه نشر علمی، یعنی موسسه تامسون رویترز (بعنوان مالک مجموعه ابداعات و اختراعات پروفسور گارفیلد؛ یعنی موسسه اطلاعات علمی یا همان ISI، نمایه نامه Science Citation index که هسته مرکزی Web of Science امروزی را تشکیل میداد و مهمتراز همه گزارش استنادی ژورنالها یا Journal Citation Report که مشتمل بر اطلاعات بروز رسانی شده سالانه از IF ژورنالهای WoS بود و ...) و ناشر Elsevier (که در سالهای پایانی قرن بیستم خود یک بانک اطلاعاتی بزرگ تحت عنوان Scopus را در کنار فعالیتهای نشر علمی گسترده خود راه اندازی نموده و قصد ورود جدی به این عرصه را داشت) از همه وسیعتر و شدید تر بود.

در سال 2010، ناشر Elsevier دو شاخص تاثیر پژوهش را تحت نامهای SJR یا SCImago Journal Rank و SNIP یا Source Normalized Impact per Paper ابداع نمود. که دو این شاخصها، از جنس شاخصهای ساده و یا مبتنی بر تعداد استنادات (مانند IF) نبودند که بسهولت در ذهن پژوهشگران آشنا شده و یا درک محسباتی آن راحت باشند. به همین خاطر، علی رغم دسترسی رایگان و آزادانه اطلاعات این دو شاخص برای کلیه ژورنالهای نمایه در Scopus ( حتی گستره پوششی آن هم از WoS بیشتر و افزون تر بود)، نیز نتوانست استفاده از این دو شاخص را حتی به حد 50 درصد استفاده از IF در بین محققین برساند. این تجربه نشان داد که شاخصهایی در ذهن پژوهشگران ماندگار شده و استفاده یا کاربرد آنها، همه گیر میشوند که محاسبه یا درک محاسباتی آن، راحت باشد.
به همین خاطر و در این راستا، ناشر Elsevier در تلاشی مجدد و بمنظور فتح این عرصه از رقیب دیرینه خود و ازمون دیگری در این میدان، به محاسبه شاخص جدیدی تحت عنوان CiteScore رو آورد. این شاخص، ایرادات مورد اشاره دو شاخص قبلی (یعنی SJR و SNIP) را نداشت و از نظر محاسباتی به شاخص IF بسیار نزدیک بود. در واقع باید گفت که شاخص CS همان IF است که بجای بازه زمانی 2 ساله، برای مبنای استنادات، بازه زمانی 3 ساله را جایگزین نمود (تصویر 1).

تصویر 1) نمای شماتیکی از محاسبه شاخص CiteScore برای سال فرضی 2015 (بازه زمانی سه سال قبل از سال مورد محاسبه، یعنی سالهای 2012 تا 2014، مبنای زمانی برای محاسبه مجموع تعداد مقالات می باشند)















​​​​​​​همانطور که در تصویر 1 مشاهده میگردد، فرض کنید که قصد داریم برای یک ژورنال فرضی، برای سال 2015، شاخص CiteScore محاسبه کنیم. ابتدا باید سه سال قبل از سال مورد نظر برای گزارش (سال 2015، سال گزارش نامیده میشود) را در نظر بگیریم که بدیهی است با توجه به تعریف این شاخص، سالهای 2012 تا 2014، این بازه زمانی را تشکیل میدهند. حال در این ژورنال باید تعداد بار استنادات این مجموعه مقالات این سه سال، محاسبه یا شمارش گردد. با فرض اینکه در سال 2012 این ژورنال دارای 45 مقاله، سال 2013 دارای 50 مقاله و سال 2014 دارای 55 مقاله باشد (مجموعاً 150 مقاله یا همان مولفه B در تصویر 1) و این مقالات در طول سال 2015، مجموعاً 375 بار مورد استناد قرار گرفته اند (یا همان A در تصویر 1)، حال میتوانیم این شاخص را محاسبه کنیم. حاصل تقسیم A به B یا در مثال ما حاصل تقسیم 375 به 150میشود 2.5. پس شاخص CS این ژورنال فرضی عدد 2.5 است که نشاندهنده این است که مقالات بازه سه ساله این ژورنال، بطور متوسط به ازای هر مقاله 2.5 استناد دریافت نموده اند.

این شاخص در ماههای آغازین سال 2017 (یعنی کمتر از یکسال و نیم قبل) معرفی گردید و اکنون که مدت کوتاهی از معرفی یا رونمایی از این شاخص میگذرد، متخصصین عرصه علم سنجی و مطالعات کتابشناختی پیش بینی میکنند که این شاخص بخت بسیار بالاتری برای قرار گرفتن بعنوان یک رقیب جدی برای IF موسسه تامسون رویترز را دارد. بخصوص اینکه در یک حرکت بسیار پیش دستانه، ناشر الزویر از گزارش اطلاعات سالانه جدید این شاخص، تحت عنوان گزارش CiteScore سال 2017، رونمایی کرد. این در شرایطی است که معمولاً موسسه تامسون رویترز در روزهای پایانی ماه جولای تا اواسط ماه آگوست (یعنی یک تا یک و نیم ماه زودتر)، اطلاعات جدید شاخصهای IF ژورنالهای زیرمجموعه WoS (تحت عنوان گزارش استنادی ژورنالها یا همان JCR معروف) را منتشر مینمود.
بدیهی است که در کنار سهولت محاسبه یا درک محاسباتی شاخص جدید CS، دسترسی رایگان یا آزدانه به اطلاعات کلیه ژورنالهای دارای شاخص CS، که در حال حاضر کلیه ژورنالهای نمایه شده در Scopus را دربر میگیرد (یعنی حدود 24،000 ژورنال)، میتواند به محبوبیت و استفاده بیشتر از این شاخص جدید توسط پژوهشگران و کاربران، کمک نماید.

....... ادامه دارد​​​​​​​