در طول سالهای تدریس درس آمار، چه دروس آمار مقدماتی و چه آمار پیشرفته، چه برای دانشجویان سطوح کارشناسی ارشد و چه سطوح دکترای تخصصی آموزشی یا پژوهشی و حتی در دوره های یا کورسهایی از درس آمار که برای فراگیران خاص، مانند دوره های Postdoc یا فوق دکترا و ...، همواره با یک سوال مشترک از جانب دانشجویان یا فراگیران کلاسهایم روبرو میشوم که «استاد! یک کتاب یا منبع خوب برای درس آمار پایه یا مقدماتی معرفی کنید؟»

حال میخواهم در این بخش، از به این سوال مشترک دانشجویان تحصیلات تکمیلی که به هر دلیلی به دانش و مهارت آمارکاربردی نیاز دارند، پاسخ دهم. بدیهی است که این سوال، قطعاً سوال بسیاری از کاربران وب سایت آمارافزار و حتی فراتر از آن، سوال بسیاری از پزشکان، متخصصین، پژوهشگران و حتی مدیران علاقمند به مباحث پژوهشی، نیز هست:

ابتدا باید به این نکته تاکید نمایم که متاسفانه کتب آماری مفید و کاربردی به زبان فارسی در کشور ما بسیار اندک است و از این نظر یک خلاء جدی برای استفاده گروههای هدف ذکر شده، همیشه به چشم میخورد. البته اگر بخواهیم منبع فارسی کاربردی در زمینه آمار، و نه بصورت آمار زیستی یا آمار برای پژوهشگران فیلد علوم پزشکی و سلامت، معرفی نمایم، چند کتاب محدود در این زمینه وجود دارد که انشاءالله در مطالب بعدی و در آینده نزدیک، به آنها اشاره میکنم. اما در این جا هدفم ارائه یا معرفی منبع مطالعاتی مفید به زبان انگلیسی، برای کاربران فیلد علوم پزشکی و سلامت و سایر رشته های وابسته یا پیرامون آن است.

اول از همه جا دارد که به معرفی مختصر پروفسور داگلاس آلتمن، مولف این کتاب اشاره نمایم. قطعاً شناخت مولف یک کتاب تا اندازه ای میتواند ضمن آگاهی از علل و ریشه های تالیف آن کتاب، ما را با شیوه نگارش، اهداف تالیف و ...، آشنا نماید. پروفسور داگلاس آلتمن، در 12 جولای سال 1948 در لندن چشم به جهان گشود. بعد از فراغت ا تحصیل در رشته آمار، اولین مسوولیتش را در دپارتمان پزشکی اجتماعی دانشکده پزشکی (بیمارستان سنت توماس) آغاز نمود. در مدت 11 سال کار تمام وقت در شورای پژوهشهای پزشکی بریتانیا، بعنوان مشاور آماری در اکثریت پروژه های پژوهشی آن نهاد، همکاری موثر ایفاء نمود تا اینکه با این تجربه ارزشمند، در سال 1995، مرکز آمار پزشکی دانشگاه آکسفورد را پایه گذاری نمود و بعنوان اولین مدیر اجرایی آن مرکز، منصوب شد. این مرکز وظیفه حمایت از طراحی و اجرای پژوهشهای فیلد سلامت را از طریق طراحی پژوهشهای آمار کاربردی، پشتیبانی و همکاری آماری با پروژه های پژوهشی، تدوین راهنماها یا استانداردهای نگارشی مقالات پژوهشی مختلف و آموزش و ظرفیت‌سازی نیروی انسانی یا پژوهشگران خبره، به مرحله اجراء در می آورد.​​​​​​​

















در سال 1998 ایشان به درجه پروفسوری (استادی) در دانشگاه آکسفورد نائل آمد. این ارتقاء در زمانی اتفاق افتاد که حدود یکسال قبلتر از آن، مدال برادفورد هیل به افتخار نقش آفرینی ایشان در حیطه آمار پزشکی، به او اعطاء گردید.

کتاب Practical Statistics for Medical Research در سال 1991، یعنی سالهای اوج همکاری ایشان با شورای پژوهشهای پزشکی بریتانیا UK's Medical Research Council نوشته شد و در واقع میتوان این مجموعه را در پاسخ به نیاز فزاینده پژوهشگران، در نظر گرفت. اما ممکن است برای پژوهشگران و علاقمندانی که حداقل اطلاعی از کتب منتشر شده در زمینه آمار زیستی یا آمار کاربردی در پژوهشهای فیلد علوم پزشکی و سلامت دارند، اهمیت این کتاب، بخوبی روشن نشده باشد، چرا که قطعاً اگر دقایقی را به جستجو در سامانه های کتب تحت وب مانند سرویس جستجوی کتب گوگل یا وب سایت آمازون، بپردازیم، متوجه میشویم که تعداد کتب با عناوین یا موضوع مشابه کتاب پروفسور آلتمن، بسیار زیادند و حال سوالی که پیش می اید این است که چه ویژگی در این کتاب وجود دارد که آنرا از دیگران متمایز میکند؟ و یا اینکه آیا در شرایط حاضر، این کتاب از سایر کتب مشابه که برخی از آنها در طول 7-5 سال اخیر تالیف گردیده اند نیز برتر است؟

​​​​​​​برای پاسخ به این سوال، شاید بهتر باشد کمی با فضای کاری و بخصوص مقالات منتشر شده، علایق آموزشی و پژوهشی و حتی آشنایی با همکار / همکارانی که تاثیر قابل توجهی بر یکدیگر داشته اند، آشنا شویم:
در سالهای پایانی دهه 1980 میلادی، ایشان تمرکز بسیار زیادی بر موضوع «سنجش در مطالعات پژوهشی» داشته و در این مسیر از تجربه مشترک ارزشمند پروفسور مارتین بلاند Martin Bland بسیار بهره بردند. حاصل این تجربه و همکاری مشترک، انتشار سلسله مقالات بسیار کاربردی و ارزشمندی شد که اغلب آن مقالات هنوز هم با گذشت نزدیک به 30 سال از انتشار آنها، ارجاع فراوانی داشته و در راس مقالات آموزشی هستند که در کلاسهای درس آمار زیستی یا آمار کاربردی معتبرترین دانشگاههای جهان، بعنوان محتوای آموزشی و تمرینهای عملی، مورد استفاده قرار میکیرد. عمده این مقالات در ژورنالهای معتبری چون BMJ، Lancet و ... منتشر شده و یکی از معروفترین این مقالات، مقاله ای است که به ابداع نمودار معروف Bland-Altman منتهی گردید. قطعاً بسیاری از خوانندگان عزیزی که در کلاسهای درس اینجانب، شرکت داشته اند، با محتوای این مقاله که در ژورنال معتبر Lancet منتشر گردیده، آشنایی داشته و حتی محتوای آنرا نیز قبلاً مطالعه نموده اند.








​​​​​​​




یکی دیگر از ویژگیهای نثر و یا شیوه نگارش پروفسور آلتمن، ساده نویسی و روان بودن مطالب و بکار بردن مثالهای ساده برای درک بیشتر موضوع است که شاید همین خصوصیت ایشان موجب نزدیکی و همکاری علمی بین پروفسور Bland با ایشان گردید (چون ایشان نیز به این خصوصیت در بین متخصصین معروف آماری، شهره هستند). همکاری نگارشی بین این دو شخصیت برجسته نزدیک به 10 سال ادامه یافت و در طی این یک دهه، محصولات ارزشمندی به بار نشست که قطعاً مطالعه این مقالات مشترک را که عمده آنها در فضای موضوعاتی از قبیل روایی و پایایی سنجشها در مطالعات پژوهشی فیلد علوم پزشکی است، به همه علاقمندان، توصیه مینمایم.
​​​​​​​



​​​​​​​














از سال 1999، پروفسور آلتمن به گروه راهنمای نگارشی CONSORT پیوست و حاصل این همکاری به ارتقای قابل توجه این استاندارد یا راهنمای نگارشی منجر گردید. در سالهای آغازین قرن بیست و یکم، ایشان به موضوع آموزش و مشاوره نگارش مقالات مختلف پژوهشی علاقمند شد و با تکیه بر تجربه مفید همکاری در گروه CONSORT، شبکه EQUATOR را راه اندازی نمود. همانطور که حتماً همه شما عزیزان میدانید، وظیفه این شبکه همکاری مجازی، توسعه و ارتقاء دانش و مهارت پژوهشگران جهان در زمینه اصلاح و بهبود وضعیت نشر مقالات است. تقریباً نام نویسنده مشترک در بین کلیه مقالات اصلی راهنماهای نگارشی، پروفسور داگلاس آلتمن است و در طول بیش از 10 سال از آغاز فعالیت این شبکه، وضعیت انتشار مقالات در اکثر مناطق جهان، حتی کشور عزیزمان نیز ارتقاء قابل توجهی داشته است که قطعاً بخشی از این بهبود وضعیت، محصول این شبکه است.

پروفسور آلتمن در زمینه متدولوژی مطالعات مرور سیستماتیک و متاآنالیز نیز فعالیتهای پیشتازانه متعددی داشته که یکی از مهمترین و اثرگذارترین آنها، همکاری موثر با موسسه کوکران و همچنین همکاری در تالیف معتبرترین منبع متدولوژی طراحی و اجرای مطالعات مرور سیستماتیک، یعنی کتاب Systematic Reviews in Healthcare: Meta-Analysis in Context میباشد.







حال بپردازیم به مرور محتوای کتاب ارزشمند Practical Statistics for Medical Research تالیف پروفسور آلتمن:

​​​​​​​این کتاب که در سال 1991 توسط ناشر Chapman & Hall منتشر گردید، دارای 16 فصل میباشد. همانطور که اشاره نمودم، محتوای این کتاب بسیار مناسب و منطبق بر سرفصلهای دروسی از قبیل آمار مقدماتی یا پایهو همچنین تا اندازه زیادی، درس روش تحقیق میباشد.
ابتدا به ذکر فصول مختلف این کتاب، به ترتیب میپردازیم:

فصل 1: آمار در پژوهشهای پزشکی (فصل مقدماتی)
فصل 2: انواع داده ها
فصل 3: توصیف داده ها
فصل 4: توزیع های آماری در تئوری
فصل 5: طراحی مطالعات پژوهشی
فصل 6: استفاده از کامپیوتر در آمار
فصل 7: آماده سازی داده ها برای تجزیه و تحلیل آنها
فصل 8: اصول تحلیل آماری داده ها
فصل 9: مقایسه گروهها؛ داده های کمّی
فصل 10: مقایسه گروهها: داده های دسته بندی شده یا Categorical data
فصل 11: ارتباط بین دو متغیر کمّی
فصل 12: ارتباط بین چندین متغیر
فصل 13: تحلیل داده های بقاء
فصل 14: مسائل شایع در آمار پزشکی
فصل 15: کارآزماییهای بالینی
فصل 16: متون و مقالات پزشکی

​​​​​​​برای دانشجویان یا علاقمندانی که قصد دارند از این کتاب بعنوان مرجع یا منبع درسی دوره آمار پایه یا مقدماتی استفاده نمایند، مطالعه این فصول پیشنهاد میگردد:
فصول 4-2
فصول 7 تا 11

برای دانشجویان یا علاقمندانی که قصد دارند از این کتاب بعنوان مرجع یا منبع درسی دوره روش تحقیق استفاده نمایند، مطالعه این فصول پیشنهاد میگردد:

فصل 5
فصول 14 تا 16

ضمناً فصول 12 و 13 نیز بعنوان منبع درسی بخشهایی از دوره «آمار پیشرفته» که البته بخشهای مهمی از این درس نیز هست، پیشنهاد میگردد.

خوشبختانه علی رغم کمیاب بودن این کتاب در بانکهای اطلاعاتی رایجی که کتب مختلف را در دسترس عموم قرار میدهند، به همت یکی از کاربران آمارافزار (سرکار خانم دکتر تینا دیداری)، توانستم نسخه ای از این کتاب را در اختیار شما بزرگواران قرار دهم. دقت نمایید که فرمت این، یکی از فرمتهای جدید غیر pdf یا فرمت djvu است که متاسفانه با برنامه Acrobat Reader نمیتوانید این فرمت را باز کنید. برای باز کردن این فایل و محتوای این کتاب، میتوانید از برنامه ای تحت عنوان SumatraPdf استفاده نمایید. این برنامه کاربردی را نیز میتوانید با کمی جستجو در اینترنت یا سامانه های دانلود رایگان برنامه های کاربردی که به زبان فارسی نیز تعداد آنها کم نیست، پیدا کنید.

حال میتوانید، این کتاب را از                                 دانلود نمایید.

به امید اینکه از محتوای این کتاب، لذت ببرید.

ضمناً منتظر بخش دوم این مقاله که به تحلیل و مرور محتوای این کتاب ارزشمند می‌پردازد، باشید.

دکتر عباس کشتکار، جمعه 5 خرداد 1396




​​​​​​​
​​​​​​​​​​​​​​