کتاب «متاآنالیز با نرم افزار STATA»: مجموعه به روز شده از ژورنال STATA
​​​​​​​
نرم افزار Stata نام آشنایی در بین پژوهشگران و علاقمندان مطالعات مرور سیستماتیک و متاآنالیز میباشد و هر فردی که حداقل یک مقاله مرور سیستماتیک و متاآنالیز نوشته باشد، با این نام آشنا میباشد. هر چند این نرم افزار، یک نرم افزار چند منظوره آماری در بین خانواده نرم افزارهای آماری است، لیکن یک دلیل معروفیت این نرم افزار را میتوان، امکانات متعدد و جامع متاآنالیز این نرم افزار دانست.
شرکت تجاری تولید کننده این نرم افزار یا همان StataCorp ، در کنار تولید و بهینه سازی ورژنهای مختلف این برنامه، کتب متعددی را نیز در موضوعات روشهای آماری کاربردی با محوریت تبیین این روشها و روشن نمودن نقش این نرم افزار در آن روش، منتشر مینمایند. در مجموع این کتب در زمره کتب پرفروش آمار کاربردی قرار دارد.
این بار میخواهم شما را با یکی از کتب شرکت Stata، که در زمینه موضوعی متاآنالیز گردآوری شده، آشنا نمایم و در این فرایند آشنایی، امیدوارم از شناخت ویژگیهای این کتاب کاملاً کاربردی و مفید لذت ببرید:
شرکت استیتا یا Statcorp در سال 1985 موفق شد که اولین ویرایش از نرم افزار آماری Stata را به بازار عرضه نمود. این نرم افزار در خانواده نرم افزارهای چند منظوره آمار طبقه بندی میگردد و توان انجام و اجرای آنالیزهای مختلف آماری را دارد. بنا به ادعای این شرکت، حیطه تخصصی نرم افزار Stata، آنالیز آماری در حیطه های علمی اقتصاد، جامعه شناسی، علوم سیاسی، علوم زیست پزشکی و اپیدمیولوژی است.













​​​​​​​
                           تصویر 1) نمایی از وب سایت شرکت Statacorp که تبلیغات آخرین ویرایش این نرم افزار، یعنی ویرایش 15 را نمایش می دهد


همانطور که میدانیم، از نظر قدمت، نرم افزار SPSS، قدیمی ترین نرم افزار چند منظوره آماری و البته پرفروشترین (و بالاترین تعداد کاربر) نرم افزار آماری نیز میباشد. اما از سالهای میانی دهه 1990 میلادی، رفته رفته نرم افزارهای دیگری از قبیل Stata، در بین متخصصین و پژوهشگران دنیا، رواج یافت که قطعاً یکی از اصلی ترین دلایل آن، برخی محدودیتهای جدی نرم افزار SPSS بوده است.
تاکنون بیش از 14 ویرایش از نرم افزار Stata، روانه بازار شده و کمتر از یکماه پیش، شرکت Stata، ویرایش 15 این نرم افزار را روانه بازار نمود. این ویرایش از نرم افزار Stata که با علامت اختصاری Stata/MP مشخص میگردد، یک نوع چند پردازنده ای[1] است که در رایانه های امروزی که عمدتاً چند پردازنده ای هستند، توان و سرعت بالاتری از اجرای فرامین و دستورالعملهای ریاضی یا محاسباتی را دارد.
برای اولین بار در سال 1997، اولین دستور یا فرمانی که امکان متاآنالیز را به کاربران استیتا میداد، متولد شد. این دستور meta نام گرفت
بهر حال عملاً از ویرایش 6 نرم افزار Stata و با وجود دستور meta، این نرم افزار نیز به جرگه نرم افزارهای دارای توان متاآنالیز، وارد شد. یکسال بعد و در سال 1998، اولین ورژن دستور metan که همان دستور تکامل یافته meta بود، متولّد گردید. بدیهی است که این دستور جدید، توان و امکانات بیشتری نسبت به meta داشته و دارد.
بتدریج و طی یک بازه زمانی یکی دوساله، دستورات و امکانات متعددی مشتمل بر امکانات نموداری و آزمونهای آماری به دستور اصلی و محوری meta یا metan، اضافه گردید. لازم به ذکر است که این مجموعه دستورات و امکانات، متاآنالیز مطالعات مشاهده ای (مطالعات مقطعی توصیفی – تحلیلی، مورد شاهدی و کوهورت) و همچنین متاآنالیز مطالعات مداخله ای (یا کارآزماییها) را امکان پذیر میساخت. در سالهای بعد (سال 2007)، امکان متاآنالیز مطالعات ارزش تشخیصی که برای اولین بار در بین نرم افزارهای دارای امکان متاآنالیز، در Stata فعال گردیده بود، انقلابی را در این عرصه ایجاد نمود و این امکان، کاملاً این نرم افزار در جایگاه بسیار بالایی در بین نرم افزارهای مشابه، قرار داد.
در اواخر سال 2013 و اوایل سال 2014، یک امکان مهم دیگر نیز به مجموعه دستورات این نرم افزار در زمینه متاآنالیز، اضافه گردید که این دستور، metaprop نام گرفت و مختص متاآنالیز بر روی شاخصهای با ساختار ریاضی سهم[2] (شاخصهایی از قبیل شیوع، بروز تجمعی، فراوانی و ...)، طراحی گردید.
بنابراین از سال 2014 میتوان نرم افزار Stata را کاملترین و جامعترین نرم افزار آماری متاآنالیز دانست. چرا که با توجه به گستردگی که نفوذ مطالعات مرور سیستماتیک و به تبع آن، روشهای متاآنالیزی در انواع مطالعات اولیه با طراحیهای متفاوت، تجربه نمود، روشهای متاآنالیزی باید در یکایک این جایگاهها، قادر به نقش آفرینی قابل قبول باشند، فلذا بدیهی است عملاً نرم افزاری که داعیه بسته نرم افزاری برای اجرای تمامی متاآنالیزها یا حداقل روشهای معمول آن را دارد، باید بتواند به طیف وسیعی از این روشها دسترسی داشته باشد.
با توجه به رشد کمّی و کیفی مقالات و یا مطالعات مرور سیستماتیک و متاآنالیز و از آنجا که نرم افزار Stata، یکی از اصلی ترین و روتین ترین بسته های نرم افزاری آماری مورد استفاده در این مطالعات بود، شرکت استیتا، تصمیم به تدوین یا گردآوری مطالب مفید و کاربردی پیرامون این کاربرد نسبتاً جدید این برنامه گرفت تا به وظیفه حمایتی یا پشتیبانی از کاربران نرم افزار Stata در این شرایط، جامع عمل بپوشاند.
بهر حال با توجه به این سابقه تاریخی حدود 20 ساله (بین سال 1997 تا ساال 2017)، برای اولین بار در سال 2009، پروفسور Jonathan Sterne اولین ویرایش از این مجموعه، یعنی مجموعه دستورات متاآنالیزی از نرم افزار Stata گرفت.
​​​​​​​








​​​​​​​






​​​​​​​                                                                           
​​​​​​​                                                                               تصویر 2) پروفسور جاناتان استرن، مولف کتاب

Jonathan Stern که پروفسور اپیدمیولوژی و آمار پزشکی است در حال حاضر ریاست دانشکده پزشکی اجتماعی دانشگاه بریستول را عهده دار است، در کارنامه خود بیش از 250 مقاله علمی را دارد.
حال مروری خواهیم داشت بر محتوای مجموعه فرامین نرم افزار Stata در فیلد متاآنالیز:
این مجموعه دارای چهار فصل اصلی و یک فصل ضمیمه (Appendix) میباشد. این مجموعه در 234 صفحه تنظیم شده است.
از آنجا که این مجموعه، جمع بندی و ترکیب مقالات مرتبط از ژورنال Stata است، فلذا ساختار مطالب فصول نیز بسیار به ساختار مقالات ژورنال Stata نزدیک است. هر یک از فصول یا بخشها، بدین صورت است که ابتدا، توضیحات مشابه help هر یک از دستورات Stata در آن درج شده است. پس از این توضیحات، بخش مثال یا مثالهای آن دستور ذکر میشود که بسیار با جزئیات و توضیحات بیشتری، مورد تحلیل و قضاوت قرار میگیرد. در پایان فصل و پس از کار عملی بر روی داده های مثال و گزارش خروجیهای مربوطه، اعم از جداول، متن و نمودارها، برخی توضیحات مرتبط با برخی روشها که ممکن است نیازمند ذکر فرمول یا فرمولهای مربوطه باشد، نیز مورد اشاره قرار میگیرد.
در ابتدای کتاب و بعد از یک مقدمه نسبتاً کوتاه از پروفسور Stern، دستورالعمل نصب فرامین یا ماژولهای متاآنالیزی، ارائه شده است.
پس از آن در فصل 1، بر روی سه دستور نسبتاً عمومی متاآنالیز یعنی metan، metacum و metap تمرکز مینماید. همانطور که بسیاری از دوستداران متاآنالیز میدانند، در نرم‏ افزار Stata، شاید عمومی ترین و پرکاربردترین دستور متاآنالیز، دستور metan است که کاربردی بسیار وسیع و گسترده دارد. فلذا شاید بتوان مهمترین فصل این مجموعه کاربردی را همین فصل دانست.
Metacum نیز در متاآنالیز تجمعی یا Cumulative Meta-analysis کاربرد داشته و در نهایت، دستور metap نیز برای متاآنالیز p value که شاید در فقدان effect sizeها یا اندازه های اثر مختلف، برای شرایط و انواع مطالعات مختلف، میتواند به کار محققین مرور سیستماتیک و متاآنالیز بیاید. بعنوان مثال یکی از این شرایط را میتوان مطالعات اولیه ای در نظر گرفت که تقریباً تمام یا اکثریت آنها با آزمونهای ناپارامتری تحلیل شده و امکان تبدیل یافته ها به شاخصهای اندازه اثر متناسب، وجود نداشته باشد.
فصل 2، در خصوص روش مهم و پرکاربرد متارگرسیون است. در این فصل علاوه بر کاربرد متارگرسیون، بعنوان روش بدیل «تحلیل زیرگروهها یا Sub-group analysis» برای ارزیابی هتروژنیتی یا ناهمگنی، به کاربردهای دیگر این روش از جمله برآورد «واریانس بین مطالعات یا واریانس بین گروهی» در روش اثر تصادفی یا random Effect Model (REM) و همچنین کاربرد این روش یا دستور در شرایط وجود چندین متغیر مستقل (شرایط چندمتغیره) پرداخته است.
فصل 3 به روشهای مختلف ارزیابی سوگرایی در متاآنالیز اختصاص دارد. ابتدا باید تاکید نمایم که در اینجا مفهوم سوگرایی، اشاره به سوگرایی در مطالعات ثانویه دارد و نه مفهوم سوگرایی در مطالعات اولیه (یا همان ارزیابی کیفیت متدولوژیک مطالعات اولیه). یا به عبارت دیگر، موضوع اصلی این فصل، سوگرایی انتشار یا گزارشدهی و یا Publication Bias است.
همانطور که دوستان شرکت کننده در دوره های آموزشی جامع مرور سیستماتیک و متاآنالیز میدانند، سه دستور مختلف (و در عین حال مرتبط) metafunnel، metabias و metatrim که وظیفه ارزیابی سوگرایی انتشار و آخرین دستور، علاوه بر ارزیابی این سوگرایی، وظیفه تصحیح یا پیش بینی برای تصحیح این سوگرایی را بعهده دارد، یکی از مولفه های پنجگانه متاآنالیز، از منظر کاربردی است.
لازم به ذکر است که دستور metafunnel، بطور کلی برای رسم نمودار قیفی که پایه ای ترین و ساده ترین روش ارزیابی سوگرایی انتشار است، اختصاص دارد. البته در کنار سادگی استفاده و تفسیر این روش، غیراختصاصی بودن این روش (یعنی به دلایل مختلفی الگوی هتروژن یا غیرقرینه در این نمودار مشاهده میگردد که همیشه نمیتوان آنرا به وجود سوگرایی انتشار نسبت داد)، محدودیت آن است، بخصوص در شرایطی که تعداد مطالعات اولیه متاآنالیز مورد نظر، کمتر از 10 مطالعه باشد.
دستور metabias، برای اجرای دو روش مهم Egger’s & Begg’s Tests میباشد. همچنین دستور metatrim، برای اجرای روش trim & fill method مورد استفاده قرار میگیرد.
لازم به ذکر است که در این فصل، علاوه بر موارد مذکور، سوگرایی حاصل از «اثر مطالعه کوچک» یا Small Study Effect نیز که در برخی منابع مرور سیستماتیک و متاآنالیز، آن را معادل یا مترادف سوگرایی انتشار میدانند، مورد ارزیابی قرار میگیرد.
همچنین بخشی در این فصل به روش نسبتاً جدیدی تحت عنوان Contour-enhanced Funnel Plot، اختصاص دارد. برای اجرای این روش، دستوری بنام confunnel مورد استفاده قرار میگیرد. این روش بخصوص در شرایطی که الگوی غیرقرینه نقاط یا وضعیت پراکنش هتروژن در نمودار قیفی، به دلایلی غیر از سوگرایی انتشار، ایجاد شده باشد، بسیار کمک کننده است.
عنوان فصل 4، روشهای پیشرفته یا Advanced Methods انتخاب شده است که عنوان مناسبی با توجه به محتوای این فصل است. بخش آغازین این فصل به دستور metandi که مختص متاآنالیز مطالعات ارزش تشخیصی است، اختصاص دارد. در این بخش تمامی روشهای نموداری مربوطه (مانند رسم Summary ROC curve) و همچنین نحوه ترکیب شاخصهای مختلف و متعدد اینگونه مطالعات که همان شاخصهای اعتبار آزمونهای تشخیصی هستند (یعنی شاخصهای حساسیت، ویژگی، ارزشهای اخباری مثبت و منفی، نسبت درستنمایی مثبت و منفی و شاخص نسبت برتری تشخیصی یا Diagnostic Odds Ratio (DOR))، به تفصیل و با مثالهای متعدد توضیح داده میشود.
بخش دوم این فصل به توضیح و کاربرد دستور glst اختصاص یافته است. این دستور برای اجرای روش Generalized Least Squared for Trend بوده که خود یکی از روشهای ارزیابی روند خطی است. این روش بیش از همه برای ارزیابی رابطه مقدار-پاسخ یا Dose-Response Relationship که یکی از کاربردهای متاآنالیز در مطالعات مشاهده ای و مداخله ای است، کاربرد دارد.
بخش بعدی به توضیحات نظری و کاربردی دستور metamiss اختصاص دارد. این دستور برای متاآنالیز در شرایطی که برخی از داده های پیامد مطالعات اولیه دارای missing باشد، قابل استفاده میباشد. البته مطابق با تعریف یا استانداردی که برای این دستور متاآنالیزی گذاشته شده، این دستور فقط برای شرایط missing در پیامدهای دو وضعیتی (یا همان جدول دو در دو)، کاربرد دارد و نه در تمامی شرایط missing در مطالعات اولیه، ولی بهر حال میتواند تا اندازه ای در شرایطی که بعلت یکسان نبودن نحوه گزارشدهی مطالعات یا مقالات، داده های جدول دو در دوی معروف که از تلاقی متغیر مواجهه (یا درمان جدید در مقابل دارونما یا درمان استاندارد در کارآزماییها) با متغیر پیامد دو وضعیتی (یا پاسخ درمانی دو وضعیتی)، بدست آمده، در تمامی مطالعات موجود نیست، کاربرد داشته باشد.
بخش پایانی این فصل پایانی (فصل 4) به متاآنالیز چندمتغیره اختصاص دارد. دستور این روش متاآنالیز که آن نیز در گروه روشهای نسبتاً جدید متاآنالیز طبقه بندی میگردد، mvmeta نام دارد. در این بخش با استفاده از یک مثال واقعی و داده های آن، روشهای متاآنالیز تک متغیره و چند متغیره را اجراء نموده و به کاربردهای این روش، بصورت عملی اشاره مینماید.
بعد از فصل 4 این مجموعه، چندین ضمیمه یا Appendix نیز به چشم میخورد. این ضمائم نیز به خلاصه ای از دستورات اصلی و فرعی متاآنالیز اشاره داشته و در ضمیمه پایانی، به زیرمنوهای مختلف متاآنالیز و نحوه نصب آنها اشاره میکند.

امیدوارم که از این مقاله مروری اختصاصی برای این مجموعه یا کتاب کاملاً کاربردی و مفید شرکت استیتا، استفاده لازم را برده باشید و علاقمندانی که در دوره های جامع مرور سیستماتیک و متاآنالیز شرکت نموده اند، انگیزه قویتری برای استفاده از این مجموعه، بعنوان یک مرجع (در شرایطی که قصد اجرای یکی از روشهای زیرمجموعه متاآنالیز با نرم افزار Stata را دارند)، پیدا نمایند. همچنین علاقمندانی که بهر دلیلی موفق به شرکت در دوره های آموزشی جامع دانشی و مهارتی «طراحی، اجراء و نگارش مرور سیستماتیک و متاآنالیز» نشده اند، انگیزه لازم برای شرکت در این دوره های آموزشی و یادگیری این متدولوژی و روش آماری قرن بیست و یکمی، بشوند.

[1] Multiprocessor
[2] Proportion
​​​​​​​